Kategoria: Cmentarz wojenny
W drugiej połowie XIX wieku w miejscowości Pikulice pod Przemyślem w ramach budowy infrastruktury Twierdzy Przemyśl z dala od zabudowań zostaje wybudowana strzelnica i niedaleko niej kompleks budynków pod nazwą Laboratorium. Prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem Wielkiej Wojny większość budynków rozebrano pozostawiając jedynie chroniące przed skutkami wybuchu wały.
Po ciężkich walkach o Twierdzę Przemyśl palącym problemem stało się znalezienie miejsca na groby poległych i zmarłych. Pierwsze pochówki na działce, która dziś nosi numer 974/4 miały miejsce już w październiku 1914 roku i trwały do zakończenia drugiego oblężenia czyli marca 1915 roku. Do końca Wielkiej Wojny nie był już użytkowany. W 1920 roku w byłych koszarach wojskowych w Pikulicach znajdował się obóz internowania, w którym w początkowym okresie przetrzymywano żołnierzy ukraińskich. Zmarli chowani byli w trzech zbiorowych mogiłach na przyległej do cmentarza wojennego działce dziś noszącej numer 974/3. Od cmentarza oddzielał je wał, widoczny do dziś.
Po wejściu na tereny Polski wycofującego się pod naporem bolszewików żołnierze Korpusu gen. Bredowa, wchodzącego w skład Armii gen. Antona Denikina, zostali umieszczeni m.in. w obozie internowania w Pikulicach skąd wywieziono Ukraińców. Ok. 3,5 tys. przybyłych, wyczerpanych ludzi chorowało na tyfus. Zmarli bredowców byli ostatnimi, którzy zostali pochowani bezpośrednio na cmentarzu wojennym.
Już w roku 1924 stan pozostawionego bez opieki cmentarza przedstawiał się katastrofalnie. Wobec braku środków na utrzymanie cmentarzy wojennych, których wokół Twierdzy Przemyśl było aż 46 zdecydowano się na likwidację większości z nich i przeniesieniu szczątków na tzw. cmentarze zbiorcze. Jednym z takich cmentarzy stał się cmentarz wojenny w Pikulicach. W pierwszej kolejności dokonano ekshumacji szczątków nieznanych żołnierzy z pojedynczych mogił i pochowano ich w mogiłach zbiorowych, aby zrobić miejsce dla szczątków przenoszonych z innych cmentarzy. W latach 1929-1930 na terenie dawnej Twierdzy Przemyśl przeprowadzono ogromną akcję przenosząc na cmentarze zbiorcze tysiące żołnierzy. Do Pikulic przeniesiono cmentarze i pochówki z 8 innych miejsc. Łącznie ponad 2800 żołnierzy armii austro–węgierskiej, rosyjskiej i niemieckiej. Wliczając w to pochówki pierwotne i pochowanych bredowców daje nam to liczbę między 3 000 a 3 500 żołnierzy. Jak wynika z analizy materiałów historycznych najliczniejszą grupę narodowościową wśród pochowanych stanowią Węgrzy, następnie Austriacy, Rosjanie, Rusini, Polacy i inni. Należy podkreślić, że Węgrzy stanowili ważny element składowy załogi tweirdzy i stanowili najbardziej bitne jednostki, które poniosły bardzo duże straty podczas obu oblężeń. Dziś Przemyśl jest traktowany przez Węgrów z olbrzymią estymą. To miejsce walki i śmierci kilku tysięcy ich rodaków, a także powód do dumy, gdyż to oni odgrywali tu najważniejszą rolę podczas obrony.
Według inwentaryzacji cmentarza po jego uporządkowaniu i oddaniu pod opiekę Gromadzie Pikulice w 1936 roku składał się on z 10 pomników kamiennych, 7 mogił zbiorowych, 8 mogił rzędowych oraz 1 mogiły pojedynczej. Co daje razem 219 mogił i 10 pomników.
W roku 2020, w ramach realizacji projektu odbudowy cmentarzy wojennych i poszukiwania mogił żołnierzy węgierskich realizowanego przez Związek Gmin Fortecznych Twierdzy Przemyśl wspólnie z Instytutem Historii i Muzeum Wojny w Budapeszcie, natrafiono podczas kwerendy archiwalnej na dokumenty dotyczące istnienia cmentarza wojennego w Pikulicach. Dziś ta część znajduje się w granicach administracyjnych miasta, a działka 974/4 mieści się przy styku ulic Pikulickiej i Kasztanowej. Porównanie listy strat ze strony węgierskiej z nazwiskami pochowanych żołnierzy dało pewność, że chodzi o to miejsce. W 2021 roku na zlecenie Wojewody Prezydent Miasta Przemyśla zlecił przeprowadzenie na działce 974/4 prac archeologicznych, których celem było potwierdzenia istnienia i zasięgu cmentarza wojennego. Latem 2021 roku zespół archeologiczny pod przewodnictwem Pana Michała Czarnika, wspomagany przez wolontariuszy z Przemyśla oraz ekipę archeologów z Instytutu Historii i Muzeum Wojny w Budapeszcie, przeprowadził prace badawcze. Pozwoliły one na potwierdzenie istnienia pochówków, mogił rzędowych, masowych, ślady po ekshumacjach z roku 1930 oraz odsłoniły ruiny budynków dawnego laboratorium. Prace odsłoniły także ślady po prowadzonych w przeszłości niwelacjach terenu, które zatarły wszelkie pozostałości cmentarza.
W 2023 roku rozpoczęto wznoszenie trwałego urządzenia cmentarza wojennego. Teren uporządkowano i ustawiono symboliczne krzyże. Po prawej stronie cmentarza ustawiono zachowane, oryginalne nagrobki. Stanowiące pozostałości oryginalnego urządzenia. Na większości znajdują się inskrypcję w języku węgierskim. W 2024 roku w centralnym punkcie wzniesiono pomnik z tablicą inskrypcyjną o treści:
PAMIĘCI SPOCZYWAJĄCYCH NA TYM CMENTARZU
ŻOŁNIERZY ARMII AUSTRO-WĘGIERSKIEJ I ROSYJSKIEJ,
POLEGŁYCH W WALKACH O TWIERDZĘ PRZEMYŚL W LATACH 1914-1915
ORAZ ŻOŁNIERZY ROSYJSKICH Z KORPUSU GEN. POR. MIKOŁAJA E. BREDOWA
ZMARŁYCH W OBOZIE INTERNOWANIA W PIKULICACH W 1920 R.
Prace, które dotychczas finansowano z budżetu Wojewody, będą kontynuowane w kolejnych latach. Planowane są m.in. tablice z nazwiskami zidentyfikowanych żołnierzy, różnej narodowości, pochowanych na tym cmentarzu.
Lokalizacja: Przemyśl, gmina Przemyśl
GPS: 49.762778, 22.783639




